Ακολουθώντας κάποιες σύγχρονες εξελίξεις στη θεωρία της οικογενειακής/συστημικής/μετανεωτερικής ψυχοθεραπείας, παρατηρώ ότι η συζήτηση για τις επιδράσεις της εξουσίας/δύναμης/ισχύος (power) έχει (επαν)έλθει στο προσκήνιο (πχ εδώ). Προσπαθώ να γράψω ένα άρθρο για αυτές τις εξελίξεις, ωστόσο έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον πιστεύω (για τους ‘ρέκτες’ συστημικούς συναδέλφους ίσως) να ανατρέξω σε κάποιες πηγές από την ιστορία της συστημικής, για να δούμε μια θεμελιώδη διαφωνία ανάμεσα στον Gregory Bateson και τον Jay Haley, όπως και το λόγο του ίδιου του Bateson για την εξουσία.
Το ερώτημα της εξουσίας διατρέχει θεωρώ τη συστημική επιστημολογία, οντολογία και ηθική, αλλά για να δούμε όμως το αντικείμενο της διαφωνίας, ας παραμερίσουμε τους ορισμούς και τα μεταφραστικά, ας το δούμε με κάποια (ακραία και μη) παραδείγματα/ερωτήματα:
- όταν κάποιος χαστουκίζει κάποια, ασκεί εξουσία;
- όταν κάποιος κακοποιεί ένα παιδί ασκεί εξουσία;
- όταν κάποιος βομβαρδίζει μια χώρα ασκεί εξουσία;
- όταν κάποιος κακοποιεί ένα ζώο, ασκεί εξουσία;
- όταν κάποιος αρνείται την πρόσβαση σε ένα απόθεμα (πχ νερό, γνώση, κλπ), ασκεί εξουσία;
- όταν κάποιος παράγει γνώση που θα χρησιμοποιηθεί για σκοπούς που θα βλάψουν ανθρώπους ή ζώα ασκεί εξουσία;
- όταν κάποιος μετακινεί ένα αντικείμενο, ασκεί δύναμη;
- όταν κάποιος αρθρώνει μια διάγνωση, ασκεί εξουσία/δύναμη;
- όταν κάποιος διατυπώνει μια γνώμη για κάτι, ασκεί δύναμη;
- όταν κάποιος (θεραπευτής) δίνει μια ανάθεση, ασκεί δύναμη;
- όταν κάποιος χρησιμοποιεί μόνο το αρσενικό γένος για να θέσει τέτοια ερωτήματα, ασκεί εξουσία;
Τι λένε όμως οι μεγάλοι άνδρες της συστημικής για το θέμα αυτό; Ο Jay Haley σε μια συνέντευξή του ισχυρίζεται:
“Στον Bateson δεν άρεσε η εξουσία/δύναμη. Δεν του άρεσε καν η λέξη…. Θα έπαιρνε κάτι που είπα και θα το έκανε θέμα εξουσίας, ενώ καθόλου δεν το έννούσα έτσι. Ήταν υπερευαίσθητος στο ζήτημα αυτό [Θα συγκρουόταν] με τον οποιονδήποτε που θα έλεγε: “θα αλλάξω αυτό το άτομο”. Αν έλεγαν “θα προσφέρω στο άτομο μερικές ιδέες, και αν αλλάξει, αυτό είναι δικό του θέμα”, τότε ο Gregory δεν είχε πρόβλημα μαζί του… Κάθε επιρροή πέρα από το ατομικό του εύρος είναι επονείδιστη για εκείνον. Κάθε άμεσος χειρισμός ήταν επίσης εκτός κουβέντας” (μετάφραση από το Heims, 1991, αναφέρεται σε συνεντεύξεις του Haley που αναδημοσιεύονται στο βιβλίο του The Power Tactics of Jesus Christ, 1969).
Και πιο συγκεκριμένα επισημαίνει:
“Το ζήτημα της εξουσίας/δύναμης ήταν πάντα ένα πρόβλημα εντός του πρότζεκτ που δουλεύαμε. Εμένα μου φαινόταν ότι το πόση εξουσία/δύναμη ένα πρόσωπο θα επέτρεπε σε ένα άλλο να του ασκεί είναι κεντρικό θέμα στην ανθρώπινη ζωή. Ήταν επίσης ένα ιδιαίτερο θέμα στο ειδικό πεδίο των ερευνών μας – την ύπνωση, τη θεραπεία και τις διεργασίες εντός των οικογενειών, συγκεκριμένα των οικογενειών των τρελών. Υπήρχε ελάχιστη ή καθόλου έρευνα για την εξουσία και τον έλεγχο εκείνη τη χρονική στιγμή, και στην πραγματικότητα φαινόταν να υπάρχει μια αποφυγή του ζητήματος. Το ηθικό ζήτημα του αν κάποιος θα έπρεπε ή θα έπρεπε να μην παλεύει για εξουσία φαινόταν να εισάγεται στη μελέτη του φαινομένου (αναφέρεται στο Heims, 1991, πηγή από Sluzki & Ransom, 1976, σελ. 78).
Σε ένα φανταστικό διάλογο, ο Gregory Bateson, θα απαντούσε:
“Ο Haley ολισθαίνει επί πολύ πραγματικών επιστημολογικών διαφορών μεταξύ μας. Όπως εγώ το έβλεπα, πίστευε στην εγκυρότητα της μεταφοράς της ‘εξουσίας’ στις ανθρώπινες σχέσεις. Εγώ πίστευα τότε – και σήμερα το πιστεύω ακόμα πιο ισχυρά – ότι ο μύθος της εξουσίας πάντα διαφθείρει γιατί προτείνει πάντα μια ψευδή (αν και συμβατική) επιστημολογία. Πιστεύω ότι όλες αυτές οι μεταφορές που προέρχονται από το pleroma και εφαρμόζονται στα creatura είναι αντι-ευριστικές. Στρέφονται στη λάθος κατεύθυνση, και η κατεύθυνση δεν είναι λιγότερο λάθος ή λιγότερο κοινωνικά παθογόνος επειδή η σχετική μυθολογία εν μέρει επικυρώνει τον εαυτό της ανάμεσα σε εκείνους που την πιστεύουν και δρούν επ’ αυτής” (αναφέρεται στο Heims, 1991, πηγή από Sluzki & Ransom, 1976, σελ. 106).
Μεταφράζοντας από την ελεύθερα διαθέσιμη έκδοση στα αγγλικά του σημαντικού βιβλίου του Bateson (Steps to an Ecology of Mind), μέχρι να έρθει στα χέρια μου η ελληνική έκδοση, θα προσπαθήσω να παραθέσω το επιστημολογικό υπόβαθρο μιας τέτοιας άποψης. “Θεωρώ ότι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα – αν και ακόμα ημιτελής – επιστημονική ανακάλυψη του 20ου αιώνα είναι η ανακάλυψη της φύσης του νου (nature of mind). Ας περιγράψω ορισμένες από τις ιδέες που έχουν συμβάλει σε αυτή την ανακάλυψη. Ο Immanuel Kant, στην Κριτική της Κριτικής Δύναμης, δηλώνει ότι η πρωταρχική δράση της αισθητικής κρίσης είναι η επιλογή ενός γεγονότος. Με μια έννοια, δεν υπάρχουν γεγονότα στη φύση. Αν προτιμάτε, υπάρχει ένας άπειρος αριθμός δυνητικών γεγονότων στη φύση, εκ των οποίων η κρίση επιλέγει ορισμένα τα οποία γίνονται πραγματικά γεγονότα από αυτή την πράξη [της επιλογής τους]. Τώρα, παραθέστε δίπλα σε αυτή την ιδέα του Κάντ την ενόραση του Jung στο έργο Seven Sermons to the Dead (Εφτά Κηρύγματα στους Νεκρούς), ένα παράξενο έγγραφο στο οποίο σημειώνει ότι υπάρχουν δυο κόσμοι εξήγησης, ή κόσμοι κατανόησης, το pleroma και το creatura. Στο pleroma υπάρχουν μόνο δυνάμεις και επιδράσεις. Στο creatura υπάρχει η διαφορά. Με άλλα λόγια, το pleroma είναι ο κόσμος των σκληρών επιστημών, ενώ το creatura είναι ο κόσμος της επικοινωνίας και της οργάνωσης. Μια διαφορά δεν μπορεί να γίνει τοπική. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο χρώμα αυτού το γραφείου και αυτού του τετραδίου. Αλλά αυτή η διαφορά δεν είναι στο τετράδιο, δεν είναι στο γραφείο, και δεν μπορώ να τη χώσω ανάμεσά τους. Η διαφορά δεν είναι στο χώρο μεταξύ τους. Με μια λέξη, η διαφορά είναι μια ιδέα. Ο κόσμος του creatura είναι αυτός ο κόσμος εξήγησης όπου οι επιδράσεις επέρχονται από ιδέες, ουσιαστικά από διαφορές. Αν τώρα φέρουμε δίπλα την ενόραση του Κάντ με του Γιούνγκ, δημιουργούμε μια φιλοσοφία που βεβαιώνει ότι υπάρχει ένας απεριόριστος αριθμός διαφορών σε αυτό το κομμάτι κιμωλίας αλλά ότι μόνο λίγες από αυτές τις διαφορές κάνουν μια διαφορά. Αυτή είναι η επιστημολογική βάση για τη θεωρία της πληροφορίας. Η μονάδα της πληροφορίας είναι η διαφορά. Στην πραγματικότητα, η μονάδα της ψυχολογικής εστίας εισόδου είναι η διαφορά” (σελ 486-487, από διάλεξη του G.B. στο Second Conference on Mental Health in Asia and the Pacific, 1969, στο East-West Center, Hawaii).
Με αυτή την επιστημολογική διάκριση μεταξύ pleroma & creatura, που θεμελιώνει στη σκέψη του Jung τις διαφορές που παράγονται, ο Bateson μιλάει πιο συγκεκριμένα για την εξουσία πιο κάτω:
“Λένε ότι η εξουσία διαφθείρει. Αλλά αυτό, υποψιάζομαι, είναι α-νοησίες. Αυτό που είναι αλήθεια είναι ότι η ιδέα της εξουσίας διαφθείρει. Η εξουσία διαφθείρει πιο γρήγορα εκείνουν που την πιστεύουν, και εκείνοι είναι αυτοί που θα την θέλουν περισσότερο. Προφανώς το δημοκρατικό μας σύστημα τείνει να αποδίδει εξουσία σε εκείνους που πεινούν για αυτή και να δίνει κάθε ευκαιρία σε όποιους δεν θέλουν την εξουσία να αποφύγουν να την αποκτήσουν. Όχι και πολύ ικανοποιητική διευθέτηση αν η εξουσία διαφθείρει εκείνους που πιστεύουν σε αυτή και τη θέλουν. Ίσως δεν υπάρχει κάτι όπως η μονομερής εξουσία. Στο κάτω-κάτω, ο άνδρας “στην εξουσία” εξαρτάται συνεχώς από τη λήψη πληροφοριών απ’ έξω. Απαντά σε αυτή την πληροφορία τόσο όσο “προκαλεί” τα πράγματα να συμβούν. Δεν θα ήταν δυνατό για τον Goebbels να ελέγχει τη δημόσια γνώμη της Γερμανίας επειδή για να το πετύχει θα έπρεπε να έχει κατασκόπους ή ανταποκριτές ή δημοσκοπήσεις κοινής γνώμης που να του λένε τι σκέφτονται οι Γερμανοί. Είναι μια δια-δραση, και όχι μια γραμμική κατάσταση. Αλλά ο μύθος της εξουσίας είναι, φυσικά, ένας πολύ ισχυρός μύθος και ίσως οι περισσότεροι άνθρωποι σε αυτό τον κόσμο τον πιστεύουν λίγο-πολύ. Είναι ένας μύθος που, αν όλοι τον πιστεύουν, αυτο-επικυρώνεται σε μια τέτοια έκταση. Αλλά είναι πάντως επιστημολογική τρέλα και οδηγεί αναπόφευκτα σε διάφορες καταστροφές. ” (σελ.491).
Ως κλείσιμο, έχει ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι ο Heims αναφέρει τα εξής για τον Bateson: ‘Την περίοδο των συνεδρίων Macy (1941-1960) ο Bateson για πρώτη φορά ήταν σε μια μισο-ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία. Όπως και ο Norbert Wiener, ο Gregory Bateson μετά τον Β’Π.Π. είχε τύψεις αναλογιζόμενος τις δραστηριότητές του στον πόλεμο. Ο βιογράφος του, David Lipset, αναφέρει την “αποστροφή του Bateson που είχε συμμετάσχει στους ωμούς χειρισμούς της εφαρμοσμένης ανθρωπολογίας σε καιρό πολέμου” και προτείνει ότι η κατάθλιψή του μετά την εργασία του στο Office of Strategic Services in the Far East (πρόδρομη υπηρεσία της CIA) συντέλεσε στην παρόρμησή του να μελετήσει τη ψυχοθεραπεία. Η ψυχοθεραπεύτριά του, η Elizabeth Hellersberg, είχε Γιουγκιανό προσανατολισμό και έγινε προσωπική του φίλη, αναφέρει ο Heims (σελ. 147).
Βιβλιογραφία:
Bateson, G. (1972). Steps to an Ecology of Mind. New Jersey: Jason Aronson Inc.
Heims, S.J. (1991). The Cybernetics Group. Cambridge, MA.: MIT Press.
Lipset, D. (1982). Gregory Bateson, the legacy of a scientist. Beacon Press.
Sluzki, C.E. & Ransom, D.C. (1976). Double Bind: The Foundation of the Communicational Approach to the Family. Grune & Stratton.